کار ویژه های دولت نبوی (2)

2. انسجام و همبستگی اجتماعی‏

یکی از آفت‏هایی که دولت پیامبر را تهدید می‏کرد بحران‏های ناشی از دگرگونی از جامعه جاهلی به جامعه نبوی بود. بحران‏هایی که از یک سو کفار و مشرکان و معترضان به پیامبر ایجاد می‏کردند و از سوی دیگر جمعیتی که خود را شهروندان دولت نبوی می‏دانستند؛ حال آن که ویژگی‏های هویتی بسیار متفاوتی داشتند، از عقاید و مذاهب گوناگون گرفته تا نژادها و قبایل گاه متعارض. پیامبر برای حل و رفع این بحران با برخورداری از توانایی‏های نمادین به ویژه به کارگیری نمادهای دینی، به برانگیختن حسّ همبستگی در جامعه کمک کرد. ایشان از آغاز بعثت اساس همه پیوندهای اجتماعی و انسجام و همبستگی اجتماعی را بر پایه آموزه‏های دین جدید قرار داد و از همین طریق از بسیاری از تعارضات قومی و قبیلگی جلوگیری کرد.
زمانی که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وارد مدینه شد، دو کار مهم و اساسی انجام داد؛ نخست بنیان برادری را بر ویرانه ساختار قبیلگی آن جامعه پی‏ریزی کرده و قریش و افراد قبایل دیگر را که به مدینه آمده بودند، مهاجر خواند و قبایل اوس و خزرج را انصار نامید. دوم این‏که میثاق‏نامه مدینه را که حکم قانون اساسی آن دولت شهر نوبنیاد را داشت و دارای 47 ماده بود، در میان مسلمانان و یهودیان منعقد کرد.
در سال اوّل هجرت، انعقاد میثاق مدینه یا پیمان سیاسی و نظامی - که به منشور مدینه نیز شهرت دارد - زمینه‏های اتحاد و همزیستی در جامعه مدینه را فراهم ساخت. این منشور پس از گفت و گوهای جدی و تبادل آرا میان نمایندگان مسلمانان و مشرکان مدینه و بعدها یهودیان، از سوی پیامبر اعلام گردید. گفت و گوهایی که طبعاً در شرایط آزاد و فضای سیاسی و اجتماعی متعادلی انجام می‏گرفت، در نهایت به توافق‏هایی میان اعضای جامعه مدینه منجر شد.
در بند دوم این منشور دو مفهوم برجسته خودنمایی می‏کند. نخست اطلاق مفهوم «امّت» برای جامعه اسلامی و دیگری یگانه و مشخص بودن آن، که اشاره به یک واحد سیاسی معین دارد.(12)
نگاهی به اهمّ اصولی که از لابه لای مندرجات این منشور به دست می‏آید، نشان از ژرف‏بینی پیامبر در تدوین قواعد رفتار سیاسی اعضای جامعه که امت واحد نامیده شده‏اند، دارد. از یک سو روابط میان حاکم و مردم، مناسبات میان جامعه سیاسی و التزام به عقاید مخالف و شناسایی حقوق اقلیت‏های دینی را تبیین می‏کند و از سوی دیگر اصول و مقررات و تقسیم وظایف میان گروه‏های مختلف را در موقعیت‏های نظامی و هم پیمانی با اعضای خارج از جامعه اسلامی تنظیم و اعلام می‏دارد.
پیمان برادری از جمله سیاست‏هایی بود که پیامبر برای تغییر در مبانی پیوندها در جامعه اسلامی به کار برد. به طور مثال، مسلمانان مدینه اعم از انصار و مهاجر که در ابتدای تأسیس دولت مدینه در پرتو همبستگی اعتقادی، به وحدت اجتماعی نیز نائل شده بودند، گاه دچار منازعات و تعصبات قومی می‏شدند. دسته‏بندی مکّی و یثربی و عرب شمالی و جنوبی اسباب اختلافات می‏شد. یکی از راهکارهای حل این منازعات، نفوذ هم پیمانی دینی به جای تعصب قومی تحت عنوان «عقد اخوّت» بود که پیامبر اسلام در انعقاد آن میان انصار و مهاجرین درنگ نکرد. این امر سبب شد هر دو مسلمانی که میان‏شان عقد اخوّت خوانده شد، علاوه بر همبستگی دینی، دست کم در موارد ذیل هم احساس همبستگی و مسئولیت کنند:
1. مساعدت و یاری همدیگر در دشواری‏های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی؛
2. مراقبت متعصبانه از یکدیگر در میدان‏های جنگ؛
3. احساس مسئولیت و تعصب شدید به خانواده‏های یکدیگر پس از شهادت یا مرگ طبیعی یکی از طرفین؛
4. تلاش و یاری متقابل به هنگام بیماری یا تنگدستی؛
5. کوشش جدی برای آزادی یکدیگر به هنگام اسارت.(13)

3. هویت‏سازی بر پایه امّت اسلامی‏

وحی اسلام، چنان‏که معروف است، به دو دوره مهم تقسیم شده است: دوران مکه و عصر مدینه. به نظر برخی از نویسندگان، خطاب‏های قرآن در دو مرحله فوق ،کاملاً متمایز و متفاوت است. خطاب‏های دوران مدینه به این دلیل که ناظر به تأسیس دولت اسلامی است، به صورت «یا ایها الذین آمنوا» و امثال آن آمده است. این خطاب‏ها به جماعت‏های خاص مؤمنان است که «امّت» مشخص هستند و بر مبنای امت، دولت تأسیس کرده‏اند. بر مبنای هویت جدید، عصبیّت مبتنی بر خون و نسب به عصبیّت مبتنی بر عقیده و ایمان تغییر یافت و الگوی حیات قبیله دگرگون گردید. از این پس امت اسلامی تنها یک جماعت دینی نبوده بلکه جماعتی سیاسی و اجتماعی تلقی می‏شد.(14)
بدین ترتیب هویت در مدینةالنبی یا به عبارت دیگر مبنای دولت اسلامی، اعتقادی بود. نه سیاسی، اقلیمی یا قومی، و مهم‏ترین هدف حکومت، دفاع از عقیده و حفظ آن بوده است نه دفاع از دولت. در این نظام، مجموعه‏ای از افراد در درون جامعه اسلامی وجود داشتند که همگی با اعتقاد به دین اسلام از اعضای امت اسلامی بوده و جامعه همبسته‏ای را تشکیل می‏دادند. تشکیلات داخلی امت اسلامی نیز بر اساس ایمان دینی مشترک استوار بود. بافت جامعه، نخست از طریق پذیرش و اطاعت شریعت و سپس هرم قدرت مذهبی معین می‏گردید. در رأس این جامعه پیامبر به عنوان رئیس دولت، رهبر سیاسی و دینی مدینه بود. از این پس مهاجران و انصار و تازه مسلمانان دیگری که با هویت‏های متفاوتی به مدینةالنبی می‏آمدند بر سازه‏های هویتی مشترکی قرار داشتند که پیامبر اسلام تحت عنوان امت اسلامی از آن یاد می‏کرد.

4. برپایی عدالت اجتماعی‏

عدالت و قسط در معنای عامّ آن، یکی از اساسی‏ترین ارکان نظام اسلامی به شمار می‏رفت. از زاویه نگرش پیامبر به ساخت مجموعه هستی و نظام آفرینش، پایه‏های آسمان و زمین بر عدالت بنا شده است. در رویکرد اجتماعی نیز، خدای محمد صلی الله علیه وآله در بیان فلسفه ارسال انبیای خود تصریح دارد که وظیفه تمام رسولان الهی که همراه بیّنات و کتاب و میزان به سوی بشر فرستاده شده‏اند ، این بوده است که چنان شرایط ذهنی و عینی فراهم کنند که مردم ، عدالت را برپا دارند.توجهی به مناسبات اجتماعی، اقتصادی و حقوقی در عصر ظهور اسلام ، آشکارا از فقدان قسط و عدل در بنیاد آن مناسبات حکایت دارد. اشراف و طبقه حاکم ، علاوه بر اختصاص منابع اصلی ثروت به خود و ایجاد شدیدترین فاصله‏های طبقاتی و اجتماعی، به دلیل برخورداری از نفوذ سیاسی و اقتدار اقتصادی ، محاکم قضایی را نیز تحت کنترل خود داشتند.(15)
تحقق عدل و قسط شالوده مناسبات سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی درون مدینةالرسول است. توزیع عادلانه امکانات و ثروت، مبنای سیستم اقتصاد اسلامی در این دوران است. همان‏گونه که پیش‏تر نیز اشاره شد، پیامبر برای ساماندهی و بهسازی مناسبات اقتصادی در نظام سیاسی جدید، دست به اقداماتی مانند وجوب خمس و زکات و تأسیس بیت‏المال زد که سرانجام آنها به تقویت کارکردهای توزیعی نظام مدینه بر پایه عدالت اجتماعی می‏انجامید. از سوی دیگر، تقسیم غنایم در پیروزی‏های لشکر اسلام بود که برخلاف گذشته، به دستور پیامبر همه مسلمانان موظف بودند غنایمی که به دست می‏آوردند را در جایی گرد آورند و سپس میان مسلمانان به مساوات تقسیم می‏شد. این روش اولاً، جنگیدن برای دستیابی به غنایم را که پیش‏تر از اهداف اساسی تلقی می‏شد، بی ارزش می‏کرد؛ ثانیاً ، توزیع ثروت در جامعه را عادلانه می‏ساخت. مورّخان و سیره نویسان و مفسران گزارش‏های فراوانی از تقسیم غنایم بر اساس مساوات را ثبت کرده‏اند.(16)
پیامبر در راستای تحقق عدالت در کارکردهای توزیعی خود ، نه تنها به توزیع امکانات و ثروت بلکه به توزیع عادلانه ارزش‏های اجتماعی نیز همت گمارد. ارزش‏های طبقاتی بر جای مانده از نظام جاهلی را فرو ریخت و جامعه‏ای بر مبنای دستور الهی «إنّ اکرمکم عنداللَّه أتقیکم» بنا نهاد و سلمان فارسی که روزی برده اشراف بود ، «سلمان الخیر» لقب گرفت و جایگاه ویژه‏ای نزد بالاترین مقام جامعه اسلامی یافت.
نمونه‏های تاریخی بسیاری از عدالت خواهی نظام سیاسی در مدینة الرسول در مناسبات با غیر مسلمانان به ویژه در حوزه داوری و قضاوت و حتی جنگ با مشرکان ثبت شده است. سیره عدالتخواهانه پیامبر یکی از مهم‏ترین عوامل گسترش اسلام و امت اسلامی و تقویت بنیان‏های اندیشه اسلامی بوده است.

5. کارویژه‏های اقتصادی دولت پیامبر صلی الله علیه وآله‏

سامان دادن به مناسبات اقتصادی و تدارک منابع درآمد برای دولت ، نیازمند شناسایی و تقویت توانایی استخراجی دولت از منابع اقتصادی و توانایی توزیعی منابع و امکانات در میان مردم است. بدون سیاست‏گذاری‏های روشن امکان برقراری نظام عادلانه اقتصادی ممکن نیست. همین امر می‏تواند تعادل نظام سیاسی و اجتماعی را بر هم زند؛ همان‏گونه که سخنان پیامبر اسلام مؤید آن است، آن‏جا که می‏فرماید: «کاد الفقر ان یکون کفراً» یا «من لا معاش له لا معادله».
اتخاذ سیستم‏های مالیاتی برای تنظیم مناسبات مالی جدید از ضرورت‏هایی بود که پیامبر اسلام با تکیه بر اوامر الهی به آن مبادرت ورزید. گرفتن زکات و خمس که مهم‏ترین منبع درآمد دولت به شمار می‏آمد، مبنای شکل‏گیری بیت‏المال و خزانه مالی دولت گردید. نحوه دریافت و مصرف این منابع مالی که به طور دقیق و قاعده‏مند در دستورهای وحی به پیامبر صلی الله علیه وآله ابلاغ شد، به خوبی آشکار می‏ساخت که پیامبر قصد بر هم زدن ساختار و ترکیب اقتصادی جامعه مدینه را دارد.
در کنار الزام ثروتمندان و توانگران مسلمان به پرداخت مالیات اسلامی، اهل کتاب نیز که در پناه دولت اسلامی بودند موظف به پرداخت جزیه یا همان مالیات سرانه‏ای که به غیر مسلمانان تعلق می‏گرفت، گردیدند. منبع دیگری که بیت‏المال مسلمانان را تقویت می‏کرد، غنایم هنگفتی بود که پس از پیروزی در جنگ‏ها حاصل می‏شد.
مسئله دیگری که در نظام مالی دولت اسلامی اهمیت داشت نحوه تقسیم و توزیع بیت‏المال بود. با تشریع زکات، پیامبر سازمانی متشکل از سه گروه ایجاد کرد:
1. عاملان زکات (جباة) که کار جمع‏آوری زکات را بر عهده داشتند؛ 2. حسابگران زکات (الخارصون) که کارشناسان محاسبه زکات و اعلام کالاها و موضوعات متعلق به زکات را شامل می‏شد؛ 3. دفترداران زکات (الکتّاب) که وظیفه‏شان تعیین موارد مصرف زکات بود.
گرفتن سهام زکات در زمان پیامبر بسیار دقیق و منظم بوده است. اسناد تاریخی زیادی نشان می‏دهد که وضع دفتر دیوانی و ثبت نام زکات دهندگان و سهام گیرندگان دقیقاً مشخص بوده است.(17)
افزون بر اقدامات فوق در حوزه اقتصادی ، ساختار بازار نیز دگرگون گردید. در آن زمان به طور عمده بازار در اختیار یهودیان و تا حدی مشرکان بود و مسلمانان سهم قابل توجهی در بازار نداشتند. پیامبر با تمهیداتی که پیش آورد ، به رونق بازار مسلمانان یاری رساند. در ابتدا محل‏های مناسبی را در اختیار بازاریان قرار داد و مقرر داشت از آنان مالیات نگیرند و به شیوه‏های گوناگون از آنان حمایت کرد و سرانجام از آنان خواست تا معاملات خود را بر مبنای قوانین شرع انجام دهند.

6. کارویژه‏های قضایی‏

پیامبر اسلام در کنار قانون‏گذاری (رئیس قوه مقننّه) و اجرای شریعت اسلامی در جامعه اسلامی(رئیس قوه مجریّه)، امر قضاوت را نیز بر عهده داشت و در مورد موضوعات مورد اختلاف ، احکام قضایی صادر می‏کرد. اهتمام ایشان به امر قضا به دلیل تأکیدی بود که بر برپایی عدالت اجتماعی و سیاسی داشتند. از جمله قضاوت‏های معروف ایشان یکی مربوط به سمرة بن جندب و مرد انصاری بر سر یک درخت و دیگری قضاوت بین زبیر بن عوام و مرد انصاری درباره آبیاری درختان است.
اگر چه پیامبر قاضی اوّل دولت اسلامی و تنها قاضی مدینه بود ، اما برای ایجاد سهولت در کار مردم و تسریع قضاوت میان آنان و همچنین تقسیم کار، افراد مورد وثوق و اعتمادی را برای قضاوت در امور خاص نصب می‏کرد و بر کار آنان نظارت داشت؛ به طور مثال افرادی را برای امر ازدواج و طلاق یا ثبت اسناد و املاک تعیین می‏نمود یا در بازار افرادی را برای نظارت بر خرید و فروش و احکام مربوط به آن می‏گمارد. حتی برای سایر مناطق مانند یمن، افرادی را جهت قضاوت می‏فرستاد.(18)
7. کارویژه دعوت و گسترش حاکمیت اسلامی‏
پیامبر اسلام با دو هدف اصلی، اساس دیپلماسی اسلامی را پایه‏ریزی کرد: دعوت و توسعه حاکمیت اسلام. با استقرار و تثبیت حکومت اسلامی در مدینه، رسالت جهانی پیامبر که بر اساس وحی الهی ، دعوت و هدایت عامّه مردم در سراسر گیتی تعیین شده بود، آغاز گردید.
اصل دعوت از اصول زیربنایی در سیاست خارجی دولت پیامبر بود که در زمان جنگ و صلح کارآمد بود. این اصل بر مبنای فلسفه بعثت یعنی هدایت عموم بشر به توحید، عدالت و ارزش‏های اخلاقی ، قرار داشت. بنابراین در تمام پیام‏ها و نامه‏های سیاسی ایشان و سایر اقدامات دیپلماتیک ایشان بر اساس آیه « و ما أرسلناک الا کافة للناس بشیراً و نذیراً»(19) و بر اساس اوامر الهی، دیگران را به گسترش حاکمیت اسلام دعوت و ترغیب می‏کرد؛ از این رو دیپلماسی دولت اسلامی در مدینةالنبی در سه سطح فعال شد:
1. دیپلماسی با قبایل عرب و یهودیان؛
2. دیپلماسی با دولت‏های همجوار؛
3. دیپلماسی با قدرت‏های بزرگ ایران و روم.
در فرآیند دیپلماسی دولت پیامبر فراز و نشیب‏های بسیاری مشاهده شده است که مربوط به نوع مواجهه سایر اجتماعات و دولت‏ها، با دولت تازه تأسیس در مدینه می‏باشد؛ هر چند رهبر بزرگ اسلام با روش‏های ابتکاری خود بسیاری از موانع موجود بر سر راه گسترش حاکمیت اسلامی را از میان برداشت. یکی از این روش‏ها استفاده از نقاط مشترک بود؛ برای مثال از رسوم قبیلگی میان قبایل عرب که با آیین اسلام تعارضی نداشت بهره جست و درخصوص اهل کتاب نیز چنین کرد. استفاده از حمایت‏های قومی و نیز بهره‏گیری از عوامل اقتصادی و سیاسی در این دیپلماسی کاربرد فراوانی داشت. افزون بر روش‏های پیش گفته، به طور کلی عواملی که در موفقیت دیپلماسی پیامبر نقش داشت، عبارتند از:
1. گسترش نفوذ اسلام در جزیرةالعرب تا مرزهای امپراتوری رم و ایران؛
2. جاذبه نظام سیاسی و اجتماعی اسلام که بر مبنای عدالت، برابری و ساده‏زیستی بود؛
3. انعطاف‏پذیری سیاست پیامبر در برابر ادیان و عقاید دیگر؛
4. اعطای امتیازهای سیاسی و شناسایی دولت‏های محلی؛
5. تزلزل در حاکمیت و اقتدار سیاسی امپراتوری ایران و روم؛
6. استبداد و فشار موجود در قلمرو حکومت‏های محلی؛
7. تهدید و قاطعیت پیامبر و نیروهایش در برخورد با دشمنان.(20)

کارویژه‏های نظامی و امنیتی‏

فهم کارویژه‏های نظامی پیامبرصلی الله علیه وآله در گرو درک اهداف و غایات دولت اسلامی است. بر خلاف تصور رایج مبتنی بر اصالت بخشیدن به جنگ و جهاد در دولت نبوی، اصل دعوت همواره مقدم بر جنگ بوده و اقدام نظامی رهبر دولت اسلامی، اقدامی بازدارنده و دفاعی بوده است. این تلقی نابجا به سبب پرداختن بیش از اندازه به تاریخ جنگ در دوره پیامبر پدید آمده است، به گونه‏ای که مهم‏ترین کارکرد دولت نبوی را جنگ و ستیز با کفار و مشرکان معرفی می‏کند.
از سوی دیگر، پیامبر برای دفاع از مسلمانان تأمین امنیت شهروندان مدینه براساس دستور وحی «وقاتلوهم حتی لا تکون فتنه»(21) به ضرورت تقویت این کارکرد پی برد و سازمان دفاعی و امنیتی خود را تأسیس کردند. این سازمان تقسیم کار گسترده‏ای داشت(22) که رئوس آن عبارتند از:
1. جانشینان پیامبرصلی الله علیه وآله در مدینه در حین جنگ؛
2. مستنفر (کسی که نیروی انسانی برای جنگ تدارک می‏کند)؛
3. صاحب لواء (علم دار و پرچم دار)؛
4. امیرالرماة (فرمانده تیراندازان)؛
5. بدل (کسی که برای فریب دشمن، شبیه پیامبر می‏شد و در قلب لشکر قرار می‏گرفت)؛
6. وازع (نظم دهنده به نیروهای نظامی و طراح آرایش جنگی)؛
7. خریدار اسب و سلاح؛
8. مسرج (مرکب دار پیامبر)؛
9. صاحب السّلاح (رسیدگی کننده به امور سلاح)؛
10. راهنمای جنگی؛
11. حارس و محافظ (پاسداران و نگهبانان)؛
12. جاسوس جنگی؛
13. امور غنایم؛
14. تبلیغات جنگ؛
15. حفاظت و اطلاعات؛
16. آموزش نظامی.
بدین ترتیب پیامبرصلی الله علیه وآله با تکیه بر این کارویژه، ظرفیت‏های نظامی سیاسی را برای پیشبرد اهداف خود افزایش داده و موانع رشد و گسترش حاکمیت اسلامی را بر طرف ساخت.

فرجام سخن‏

درک فرآیند دولت‏سازی در مدینةالنبی بر شناخت اهداف و غایاتی استوار است که تبیین کننده و تعیین کننده کارویژه‏های آن دولت است. پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله در تأسیس نظام سیاسی مورد قبول خود، هدفی الهی و غیردنیایی داشت و آن وصول به قرب الهی بود. بدین ترتیب جوهر اندیشه سیاسی وی، مبتنی بر آموزه‏هایی است که مجموعه‏ای از تعالیم قدسی(کلام وحی) در یک نظام منسجم دینی به دست می‏آید. بر پایه همین بنیاد معرفتی است که پیامبر با تکیه بر معیار فضیلت اخلاقی، دولت خود را تأسیس کرد. نظم سیاسی مطلوب که ایشان طراحی و اجرا می‏کرد، نشان از جامعه همبسته‏ای داشت که بر ایمان دینی مشترک استوار بود. ساختار سیاسی در چنین نظمی، به مثابه یک کل به هم پیوسته از تمامی ویژگی‏هایی که به جامعه هویت یکسانی می‏بخشد، متأثر است و مجموعه نهادها و سازمان‏های سیاسی درون آن برای سامان بخشیدن به اهداف و کارویژه‏های اخلاقی تجهیز می‏شوند.
این کارویژه‏ها می‏توانند توانایی‏های نظام سیاسی را برای ایجاد یک هویت مشترک افزایش داده و مشروعیت آن را فزاینده سازد. بدین ترتیب تحصیل کمال انسانی در دولت نبوی از طریق تلاش و تکاپو و حضور در عرصه اجتماعی حاصل می‏شود و انسان سازی از طریق داخل کردن دین به حوزه عمومی معنا می‏یابد. از این طریق انسجام و همبستگی اجتماعی میسر می‏گردد که اساس نظام‏سازی است و زمینه‏های برپایی عدالت اجتماعی فراهم می‏گردد. تلاش‏های اقتصادی و قضایی نیز پشتوانه چنین تحرکی در جامعه می‏گردد. در این هنگام فرصت‏های بی‏شماری برای دولت اسلامی فراهم می‏آید تا حاکمیت خود را گسترش دهد.

پي نوشت ها:

12) ر.ک: محمد حمیداللَّه، نامه‏ها و پیمان‏های سیاسی حضرت محمد و اسناد صدر اسلام، ترجمه سید محمد حسینی، (تهران: سروش، 1374).
13) بنا به برخی گزارش‏ها، گویا در آغاز، یکی از فواید و نتایج عقد اخوّت، ارث بردن آنان از یکدیگر بود، اما بعدها این قانون لغو و نسخ شد. ر.ک: بلاذری، انساب‏الاشراف، ج 1، ص 270؛ به نقل از: غلامحسین زرگری‏نژاد، پیشین، ص 350.
14) برای اطلاع بیشتر، ر.ک: داود فیرحی، قدرت، دانش و مشروعیت دراسلام، (تهران: نشر نی،1382) ص 134 - 144.
15) غلامحسین زرگری نژاد، پیشین، ص 333.
16) محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، (قم: دارالعلم، بی تا) ج 9، ص 11، 21 و 22.
17) برای اطلاع بیشتر ر.ک: محمد ثقفی، ساختار اجتماعی و سیاسی نخستین حکومت اسلامی در مدینه، (قم، هجرت، 1376) ص 191 - 193.
18) برای اطلاع بیشتر، ر.ک: صمصام الدین قوامی، «ساختار حکومت پیامبر صلی الله علیه وآله»، فصلنامه حکومت اسلامی، ش 23.
19) سبأ(34)، آیه 28
20) عبدالقیوم سجادی، دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام، (قم: بوستان کتاب، 1383) ص 220.
21) بقره(2)، آیه 193.
22) برای اطلاع بیشتر، ر.ک: صمصام الدین قوامی، «ساختار حکومت پیامبرصلی الله علیه وآله» (قسمت دوم)، فصلنامه حکومت اسلامی، ش 23.

منبع:مجله علوم سیاسی ، پاییز 1385 - شماره 35
/ن